زمان مناسب خواندن دستگاهها و مفاهیم احساسی انها
در این بخش می خواهم درباره دستگاهها و آوازهای موسیقی اصیل ایرانی از نظر حال و هوا و زمان مناسب برای خواندن و شنیدن هر کدام صحبت کنم و بیشتر از جنبه احساسی این امر را بررسی کنم، نه از لحاظ تئوریک.
در اجرای زنده موسیقی ایرانی حتی رنگ دیوارها و سالن اجرا ، حضار و مستمعین آواز و نوع نورپردازی و دکور و ... همه و همه در اجرای آواز و درک آن بر شنونده ، تاثیر بسزایی دارد. آشنایی با لحن و حالات متفاوت هر دستگاه و آواز نیز یکی از مهمترین عوامل در اجرای مناسب آواز ایرانی است. آشنایی با زمان مناسب برای هر دستگاه و آواز نیز مهم است
موسقی ایرانی شامل هفت دستگاه و پنج آواز می باشد که هر کدام دارای ویژگیهای خاص خود می باشند. برای آغاز این بررسی از دستگاه شور شروع می کنیم، به دستگاه شور مادر دستگاهها گفته میشود زیرا خود شامل چهار آواز می باشد، آواز ابوعطا، آواز بیات ترک، آواز افشاری و آواز دشتی. البته در مکتب اصفهان آواز بیات ترک را جزو دستگاه ماهور می دانند که در این مورد اختلاف نظر وجود دارد.
اما دستگاه شور: شور آوازى است که با ذوق مشرقى‌ها موافق و سهل و موردپسند عمومى است و شور از جذبه و لطف خاصى برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است. آواز شور ریشهٔ عمیقى در فرهنگ ایرانى دارد که بیانگر تصوف و عرفان ایرانى است. این دستگاه را دستگاهی سهل و ممتنع می دانند. یعنی اینکه در عین سادگی ظاهر دارای پیچیدگیهای زیادی می باشد. هنگام شنیدن آواز در مایه شور (دستگاه شور) احساس آرامش می کنیم که این امر به دلیل سهل بودن آن می باشد. آوازی که در دستگاه شور اجرا می شود را می توان در هر زمانی از شبانه روز شنید که این از مشخصات خاص این دستگاه می باشد. (اکثر دستگاههای دیگر مانند ماهور، چهارگاه، همایون و نوا دارای زمان خاصی می باشند.)
دستگاه شور را نمی توان جزو آوازهای غمگین به حساب آورد و نه جزو آوازهای نشاط آور که این نیز از ویژگیهای خاص این دستگاه می باشد.
اما اگر بخواهیم دستگاه شور را تشبیه کنیم، مانند انسانی می ماند که گفتارش مقبول همه می باشد و همه حرف وی را درک می کنند. که این نیز خود دلیلی بر این است که این آواز را می توان در هر مکان و زمانی اجرا کرد و شنید. آواز ابوعطا : آواز ابوعطا بسیار لطیف و ظریف است از نظر بنده اگر بخواهیم برای دستگاهها و آوازها جنسیت در نظر بگیریم آواز ابوعطا مونث است زیرا سرشار از لطافت و ظرافت است انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می اندیشد. به این ترتیب تا اندازه ای می توان نتیجه گرفت, کسانی که بیشتر به آواز ابوعطا علاقه دارند و آن را بیشتر از سایر دستگاهها گوش می دهند, انسانهای نسبتا گوشه گیر اند که دراویش هم از آنها مستثنا نیستند. آواز ابوعطا نوعی خواهش و تمنا از معشوق است و به نوعی گدائی عشق است بیشتر متکدیان کوچه و خیابان در گذشته که تمنای یاری داشتند در گوشه حجاز ابوعطا درخواست کمک میکردند آواز ابوعطا را میتوان در تمام طول روز گوش کرد اما بهتر است آنرا در صبح گوش داد
آواز بیات ترک: مانند ابوعطا مورد توجه عامه است و در ملودی های عرفانی و درویشی مورد استفاده قرار می گیرد و در وصل به معبود توانایی زیادی دارد. در بیات ترک کمتر حزن و اندوه دیده میشود و بیشتر حالت خبری دارد و از شرایط خود به معشوق اطلاع رسانی میکند اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی نیز در گوشه روح الارواح بیات ترک اجرا شده که زیبائی اجرا را صد چندان کرده است بهتر است بیات ترک را نیز در صبح گوش داد.
آواز افشاری : افشاری ، آواز متأثرکننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونى دارد. آواز مناجات و راز و نیاز با معبود یگانه میباشد. افشاری آوازی تامل برانگیز است که انسان را به فکر وا می دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده میشود. این آواز را میتوان در تمامی طول روز گوش داد ولی بهتر است آنرا در زمان غروب آفتاب گوش کنیم.
آواز دشتی: این آواز سوزناک ترین آواز ایرانی است. علیرقم اینکه ملودیهای به ظاهر شادی در مواردی از آن تهیه و ساخته شده است اما همان ملودیهای شاد در درون خود غمی را پنهان کرده اند که جگر سوزترین حالات را در انسان به وجود می آورند این آواز با آن که غم‌انگیز و دردناک است؛ در عین حال بسیار لطیف و ظریف است. غم و حزنی که در آواز دشتی وجود دارد می تواند ناشی از فراق یار ، رنج و سختی زمانه یا حتی از عشق به میهن و وطن پرستی و ... باشد. در خواندن این آواز احساس نقش مهمی را ایفا می کند. اینگونه نقل می کنند که آواز دشتی مناسب برای غروب و عصر است.
دستگاه ماهور : دستگاه ماهور مایه ای است با وقار و ابهت و شوکت خاصى به شنونده القا مى‌کند و آهنگ‌ساز براى بیان شجاعت‌ها و دلیرى از این آواز استفاده مى‌کند. ماهور چون قرین موسیقى فرنگى است، ب
ین جوانان جایگاه خاصى دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب‌انگیز و شاد مى‌باشد. مناسب ترین زمان برای گوش دادن به ماهور صبح و قبل از اذان ظهر است.
دستگاه سه گاه: آواز سه‌گاه ریشهٔ کاملاً ایرانى دارد. البته سه‌گاه در میان ترک‌ها استعمال زیادى دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادى دارند. اما فارسى‌زبان‌ها آن را طور دیگرى مى‌خوانند. در هر دو، آواز با حزن و اندوه همراه است و با تأثیر و تألم بسیار همراه است. سه گاه نیز از دستگاههای بسیار لطیف و ظریف است که برای خواندن آن باید خواننده با احساس کامل اجرا نماید سه گاه دارای فراز و فرودهای جالبی است در گوشه ای مانند درآمد کاملا" محکم و قوی و در عین حال ظریف است در گوشه ای مانند مویه حزن و اندوه فراوان دارد و مانند بچه ای است که ذجه میزند و در گوشه ای مانند مخالف علاوه بر حزن پنهان دارای صلابت و قدرت است که نوعی التماس توام با وقار و ابهت در برابر معشوق است بهتر است دستگاه سه گاه قبل از طلوع آفتاب شنیده و یا خوانده شود.
دستگاه همایون : همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب. برطبق قول مرحوم خالقی ، همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى‌کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى‌کند و پند مى‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست. از نظر بنده جانسوز ترین آواز بعد از دشتی دستگاه همایون است زیرا در مواردی غم موجود در دل این دستگاه سرسخت ترین دل را نیز محزون میسازد. بهتر است دستگاه همایون را بعد از غروب آفتاب و در ابتدای شب گوش داد.
آواز بیات اصفهان: بیات اصفهان از آوازهاى قدیم ایرانى است. آوازى است جذاب و گیرا ؛ این آواز ریتمى بین شادى و غم دارد. عاشقانه ترین آواز ایرانی است میتوان آنرا مانند ابوعطا جنسیت مونث داد زیبائی احساسی این آواز بسیار بالا است بیشتر اشعار عاشقانه در این آواز خوانده میشوند بهترین زمان برای گوش دادن به آواز اصفهان شب قبل از خواب است
دستگاه چهارگاه : چهارگاه را می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا دار است.از ناکامی ها و نا امیدی ها اشک غم می ریزد و در شادی ها و خوشی ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوریکه به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده بوجود آورد. چهارگاه برعکس ابوعطا و اصفهان دارای جنسیت مردانه است و بهتر است به هنگام طلوع آفتاب به آن گوش فرا داد.
دستگاه نوا : آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند. دستگاه نوا در انسان آرامشی همراه با سکون و سکوت ایجاد میکند و با گوش دادن به آن انسان احساس میکند که بر روی امواج آرام دریا با آرامشی وصف ناپذیر در حال شنا کردن است. نوا را میتوان در تمام طول شبانه روز گوش داد اما شب قبل از خواب نیز توصیه میشود
دستگاه راست پنجگاه : همانطور که از اسمش پیداست دارای هر پنج گام موجود در موسیقی ایرانی میباشد و به نوعی به همه آنها ورود پیدا میکند بنابراین همه حالتهای موجود در پنج گام ایرانی را شامل میشود اما همانند ماهور آوازى با وقار و ابهت است و مانند پیری فرزانه است که به نصیحت کردن و دادن پند و اندرز به بچه های خود میباشد علیرقم نزدیکی زیاد این دستگاه به ماهور دارای لطافت و ظرافتهائی است که احساس آرامش خاصی را در انسان ایجاد میکند در تمام طول روز میتوان به این آواز گوش داد اما بهترین زمان صبح تا قبل از اذان ظهر است
منبع : علي اعلايي
نظرات شما عزیزان: